Narcisme

Freud beschouwde een narcistische stoornis als een onvermogen tot het aangaan van relaties. Dit betekent dat iemand met narcistische problemen een ander mens als een verlengstuk van de eigen wereld of behoeften ziet en moeite heeft met het oprecht belangstelling ervaren en tonen voor die ander.
De ondertoon van het contact is dan voornamelijk ‘gebruiksgericht’. Met andere woorden, de relatie met de ander wordt onderhouden zo lang er ‘gebruikswaarde’ in de relatie zit.

We moeten beseffen dat het hier om een spectrum gaat van ‘normaal’ naar ‘pathologisch’. We zoeken allemaal naar het antwoord op de vraag: wat is liefde? En we maken allemaal op een bepaalde manier gebruik van elkaar. De pathologie neemt toe naarmate deze transactie meer op valse gronden plaatsvindt, bijvoorbeeld door de suggestie van liefde terwijl die er niet of nauwelijks is. We kunnen dit bij onszelf herkennen op de momenten dat we de ander vooral op de gebruikswaarde beoordelen en vergeten hoe rijk de ervaring van waardering voor die ander kan zijn. Als we die rijkdom nooit ervaren, zitten we in de gevarenzone. Of andersom: als we de waarde van de ander opblazen tot bovenmenselijke proporties, zitten we ook in de gevarenzone.

Een bekend ‘symptoom’ van problematisch narcisme is de onverzadigbare behoefte aan bevestiging, bewondering en applaus. Dit is dus anders dan bij minder beschadigde individuen. Iedereen heeft in meerdere of mindere mate behoefte aan bevestiging, bewondering en applaus. Maar de gemiddelde mens lijkt daar een verzadigingspunt in te kunnen bereiken. Relatief gezonde mensen kunnen de waardering als het ware verinnerlijken. Iemand met een problematisch narcisme kan, door de gebrekkige relatie tot het eigen zelf, de bewondering als het ware niet ‘assimileren’. Het blijft als het ware lichaamsvreemd, extern, en ebt daardoor makkelijker weer weg. De waardering landt niet omdat er onvoldoende basis is met het eigen zelfbeeld en omdat de persoon in kwestie diep in zichzelf vindt dat het niet verdiend is, want gebaseerd op onecht gedrag.

Een relatief gezond mens, met een relatieve gezonde vorm van narcisme, kan genieten van alleen zijn en kan levendige belangstellingen hebben of een rijke stroom aan betrekkelijk vriendelijke gedachten. Hoe intenser iemand worstelt met narcistische leegte, hoe moeilijker het voor hem of haar is om in harmonie alleen te zijn. In plaats daarvan is er een hoge vorm van zelfbewustzijn en een dreigende ervaring van leegte. Om dat onaangename gevoel te vermijden, worden er te grote projecten opgestart of nieuwe stressfactoren gezocht die de leegte moeten vullen of maskeren. Of: van de innerlijke rust wordt een project gemaakt waarmee ‘gescoord’ kan worden.

Door de vervreemding van de eigen basis, vertoont de persoon met narcistische problematiek dus stelselmatig onecht gedrag. Dit onechte gedrag kan verschillende vormen aannemen. Een vaak voorkomend symptoom van een narcistische problematiek is het charmante masker. En onder dit charmante masker gaat vaak een enorme leegte schuil, te pijnlijk om te beleven en veelal overdekt met een druk en onrustig leven. Mensen die langere tijd zijn omgegaan met zo iemand, konden gaandeweg ontdekken hoe de persoon in kwestie het masker ongewoon snel kan opdoen bij de ontmoeting met een nieuwe persoon en dan betrekkelijk snel weer van houding veranderen als de nieuwe persoon vertrekt. Dit kan een beangstigende ervaring zijn die aansluit bij het volgende symptoom.

Als je van masker wisselt, hoeft dat niet per se problematisch te zijn. Er zijn hoogintelligente, vaak wat drukke, snel sprekende en denkende mensen die zonder problemen van masker of rol kunnen wisselen als de omstandigheden daartoe aanleiding geven. Het problematische aspect komt naar voren in de snelheid, grootte of het onverwachte van de contrasten. Mensen in de omgeving kunnen gaandeweg ontdekken dat het charmante masker snel wordt vervangen door een grimmiger gedrag. Vaak gaat het om het contrast tussen verheerlijken en minachten.

Een van de manieren waarop mensen met een narcistische problematiek zichzelf een bijzonder gevoel geven, is door medemensen wisselend te verheerlijken en dan te gaan minachten. Al dan niet met de tussenstap dat ze mensen gaan betrappen op een onvolmaaktheid. Deze gedragssequentie van verheerlijken, ontmaskeren en minachten past ook bij de definitie van ‘narcisme als epidemie van de moderne tijd’ waar we aan het begin van dit artikel al over spraken. Het sluit dan aan op de huidige cancel-cultuur.

Het verheerlijken past in de behoefte om zelf bijzonder te zijn. Als je iemand verheerlijkt, benadruk je dus het belang van bijzonder zijn. Je hebt indirect deel aan hun ‘bijzonder’ zijn. En impliciet ben jij dus ook ‘bijzonder’ omdat jij kunt bepalen wie bijzonder is. Vaak is er vervolgens maar weinig nodig om iemand van zijn voetstuk te stoten en te verplaatsen naar de categorie die geminacht wordt. De Amerikaanse neiging om mensen op te splitsen in ‘winners’ of ‘losers’ past in het beeld van narcisme als epidemie. Evenals de neiging om mensen in groepen op te delen, waarbij er een verheerlijkte groep is die wordt nagestreefd en een geminachte groep die wordt ‘gecanceld’.

Door de gebrekkige verankering van het zelfbeeld in concrete ervaringen ontstaat de neiging om wisselend zichzelf te overschatten om vervolgens teleurgesteld te raken in de eigen prestaties. In een relatief gezond persoon bestaat dit patroon in mildere vorm en leidt tot het verbeteren van de eigen prestaties. Bij narcistische problematiek leidt het tot periodes van bijna manische prestatiedrang die worden afgewisseld met diepe somberte over de eigen tekortkomingen (die dan vaak worden geprojecteerd op anderen of op ongunstige omstandigheden, alsof die er de oorzaak van zijn). Zoals we hieronder bespreken bij de oorzaken van narcistische problematiek is door de opvoeders vaak onvoldoende begrenzing geboden aan het zelfbeeld van het opgroeiende kind. Door dit gebrek kan er een nauwelijks verholen almachtig zelfbeeld gekoesterd worden.

De almachtsfantasieën kunnen leiden tot het telkens aangaan van te grote projecten die gedoemd zijn te mislukken omdat de persoon in kwestie net niet genoeg talent, doorzettingsvermogen of onvoldoende echte relaties heeft die kunnen helpen met het realiseren van de plannen. Daarmee ontstaat de tragiek van de redelijk getalenteerde persoon die er telkens net niet in slaagt zijn grootste voornemens te verwerkelijken. In plaats de pijnlijke werkelijkheid onder ogen te zien, zal deze persoon de mislukking van zijn grote projecten wijten aan het onvoldoende begrepen zijn. Dit onbegrepen genie syndroom is in feite een verschuiving van het niet liefdevol zijn waargenomen (en begrensd) door de opvoeders.

Door het onderliggende gevoel van leegte (en de terechte pijn van het emotioneel verwaarloosd zijn) kan de narcistische problematiek zich uiten in een opgeblazen gevoel van slachtofferschap. Zonder voldoende verantwoordelijkheid te nemen voor het eigen leven, kan iemand dan te veel nadruk leggen op het slachtofferschap. Mede door de geheime almachtsfantasieën ontstaat vaak het gevoel recht te hebben op een speciale behandeling. Dit gevoel van speciaal zijn en ergens recht op hebben, kan leiden tot een afname in gewetensfunctie. Het ‘entitled’ zijn betekent dan ook boven de wet staan.

Vanuit de beperkte gewetensfunctie en de beperkte mate van empathie kan de persoon met narcistische problematiek in een relatie de ander het gevoel geven dat hij of zij niet helemaal spoort. Dit gedrag is genoemd naar de film Gaslight. Een variant is het beschuldigen van de ander (bijvoorbeeld van het niet in staat zijn tot liefde) waar de persoon zelf ook last van heeft. Verwant aan het beschuldigen is een langdurige behoefte aan wraak voor de ervaring van tekort gedaan te zijn. We zien dit gedrag in ruime mate bij de zogenaamde vechtscheidingen. Het is belangrijk op te merken dat hier vaak sprake is van een zogenaamde ‘narcistische collusie’. De beide partners versterken dan elkaars problematiek en de wederzijdse beschuldigingen en het betrappen zijn dan voor een deel een uitleven van de dieper liggende woede.

Mensen met een narcistische problematiek kunnen lange tijd een psychotherapeutische behandeling vermijden. Dat komt doordat ze een vorm van balans hebben gevonden waarbij ze zich op een bepaalde manier uitleven. Hun lijden is dan niet zwaar genoeg om de onderliggende leegte onder ogen te zien. Pas als bijvoorbeeld veel relaties mislukken, veel projecten stuklopen of een verslaving destructief wordt, kan er motivatie ontstaan om hulp te zoeken. De uiteindelijke behandeling wordt bemoeilijkt doordat de personen in kwestie vaak zo onecht zijn geworden dat ze ook niet goed weten hoe ze bij zichzelf kunnen komen. Verderop zullen we enkele aanwijzingen geven om zo snel mogelijk met een proces van (zelf)diagnose en (zelf)heling te beginnen.

De onderliggende leegte, de woede over het misbruikt zijn en het gebrek aan oprechte belangstelling kunnen ook worden overdekt met oppervlakkig deugen. Dan wordt een deel van de eigen zelfhaat en woede omgezet in het heftig afkeuren, cancelen of minachten van anderen. We zien dit ook veel in de zogenaamde ‘woke’ ideologie waarbij zelfs een kleine afwijking van de ideologie, bijvoorbeeld bij het ‘fout’ adresseren van een groep, al heftige verontwaardiging oproept. Je weet dat je met narcistische problematiek te maken hebt, als het deugen een bijna gewelddadig karakter heeft van: ‘ik ben goed en meerderwaardig en jij bent slecht en minderwaardig’.

Het bijdrukken van geld zorgt voor een gevaarlijke mentale leegte in de samenleving. Daarvoor is het nodig dat je geld ziet als een symbolisering van geïnvesteerde tijd en inspanning. Wij werken een uur en krijgen daarvoor betaald. De geldeenheid staat dan symbool voor hoe ieders bijdrage door de markt wordt gewaardeerd. Wanneer die eenheid waarvoor wij hebben gewerkt met relatief gemak door anderen bijgedrukt kan worden, zonder dat deze mensen ervoor hebben hoeven werken, geeft dat een veelal onbewust gevoel van verontwaardiging of misbruikt te worden. Nomi Prins beschrijft in haar boek ‘Permanent Distortion’ hoe de manipulatie van de geldmarkt een grote vervorming geeft in de psyche van de bevolking. Het veroorzaakt onechtheid en onbetrouwbaarheid, een diep gevoel van machteloosheid bij de werkers en een evenzeer leeg makend, onbewust schuldgevoel bij de misbruikers. Het hoeft dus niemand te verbazen dat de woede over misbruikt zijn of ergens recht op hebben naar andere gebieden verschuift en elders tevoorschijn komt in narcistische uiting.

Er is inmiddels nog een andere schadelijke variant: de bullshit baan. Doordat de overheid en ook de grotere organisaties zichzelf in stand moeten houden, worden er veel onproductieve banen gecreëerd. Mensen die in deze banen werken, geven aan dat hun werk zinloos is. Toch gaan ze er niet uit weg, omdat ze ‘verslaafd’ zijn aan iets dat makkelijk geld lijkt op te leveren. Ze betalen echter met een toenemende innerlijke leegte en verlies van verbinding. En eigenlijk zitten we allemaal deels in een bulshit ‘baan’: we moeten steeds meer geld afstaan aan een groeiende overheid die in toenemende mate tijd en energie van ons eist voor het nakomen van bureaucratische regels (invullen van belasting- en toeslagformulieren, het verantwoorden van vrijwel al je uitgaven, het minutieus bijhouden van tijdschema’s in zorg en onderwijs, en in de pijplijn een verplichting voor bedrijven om maandelijks verslag te doen van CO2 voetafdruk, milieu-impact en diversiteit, etc).

Deze leegte en dit verlies van verbinding gelden niet alleen binnen de grenzen van de zogenaamde rijke landen, maar zeker ook tussen de rijke en arme landen: rijke landen kunnen met hun sterkere geld (en wapens) makkelijk armere landen leegplukken. Bij de mensen die hard werken voor geld dat rijkere landen gewoon kunnen bijdrukken, wordt bewust of onbewust een groot gevoel van woede opgebouwd. Als wij collectief telkens nieuwe telefoons kopen die zijn gemaakt door mensen die werken in immense fabriekshallen met vangnetten tegen de vele zelfmoordpogingen van de werkers, geeft ook dat een leegte bij de kopers. Ironisch genoeg wordt deze leegte toegedekt met… een nieuwe telefoon.

De implicaties van deze sociale weeffout zijn oneindig groot. Terwijl de verbetering in productiemethoden eigenlijk de prijzen omlaag en de kwaliteit van de goederen omhoog zou moeten drijven, gebeurt het omgekeerde. Het extra geld wordt gecreëerd uit het niets, op basis van schuld. Die schuld wordt bijvoorbeeld gekocht door pensioenfondsen en die ‘moeten’ rente ontvangen, ook omdat het geld steeds minder waard wordt. Om de schulden te kunnen betalen ‘moet’ de economie blijven groeien om met de gecreëerde meerwaarde de schuld af te betalen. En om mensen dingen te laten kopen, moeten de goederen of snel kapot gaan, telkens een beetje verbeterd worden, maar voor alles moeten mensen met reclame ontevreden en/of ongezond worden gehouden. Want een tevreden en gezonde consument is een bedreiging voor deze economie. Daarmee zijn we in een destructieve cirkel terechtgekomen van harder werken voor dingen die we niet echt nodig hebben om het steeds minder waard wordende geld te blijven rondpompen.

Bovenstaande betekent dat we op te grote voet leven doordat we geld lenen van de toekomst, geld dat we nooit aan volgende generaties kunnen en zullen afbetalen. Maar die te grote voet voelt helemaal niet fijn, omdat we ons ten diepste wel realiseren dat we niet echt rijk zijn. Dat we zijn als kinderen die geen  liefdevolle begrenzing krijgen van onze opvoeders.

Doordat er steeds geld wordt bijgedrukt op basis van schuld is er een enorme druk op de productieketen om tegen de ontwaarding in toch steeds winst te blijven maken. Dat maakt dat overal een verdienmodel van wordt gemaakt. Beide ouders moeten steeds meer uren gaan werken en hun kinderen moeten – betaald – worden opgevangen. Wat eerst zonder geld gebeurde door de thuisblijvende ouder, is nu gemonetariseerd. De aandacht voor de kinderen wordt daardoor een product of dienst. En de niet-gegeven aandacht wordt gecompenseerd met geld-kostende geschenken of privileges. Er is sprake van een minder persoonlijke band en dus een beginnend narcisme.

Voedsel wordt omgebouwd om snel en makkelijk te worden. Kant en klaar maaltijden vervangen het klassieke thuis-kookproces. Het eten daalt in prijs en in kwaliteit, maar het wordt gemonetariseerd. De voedingswaarde wordt snel minder en wordt gecompenseerd met smaakversterkers, zout en suiker. Er ontstaat een minder persoonlijke band met het eten. En door de smaakversterkers dus een verminderd gevoel voor kwaliteit.

De oogst wordt opgejaagd met pesticiden en kunstmest, bomen worden van de grote akkers verwijderd om makkelijker te kunnen mechaniseren. De omzet per hectare wordt vertienvoudigd, maar de kwaliteit van het voedsel holt vele malen achteruit. Er is minder voedingswaarde in het eten en vele malen meer gif. En de supplementen die nodig zijn om de verminderde voedselkwaliteit te compenseren, leveren weer een hele nieuwe markt op.

Omdat het geld steeds sneller zijn waarde verliest, gaan mensen hun spaargeld stallen in huizenbezit. In de steden wordt daardoor de grond steeds schaarser. Het aantal parken en speelplaatsen neemt af en de verbinding met de natuur en het beweeglijke kind wordt minder. Sterker nog: kinderen die niet goed tegen de beperkte beweegruimte kunnen, krijgen medicijnen. Ook hier dus een monetarisatie van een gratis proces (buitenspelen) en een verlies van verbinding. Daar komt bij dat sinds de verstedelijking het hebben van kinderen meer een soort luxe hobby is geworden. Op het platteland zijn kinderen goedkope arbeidskrachten. Ook niet ideaal, maar het helpt de ouders om de kinderen goed te betrekken. En de kinderen staan met de poten in de modder en doen samen met de ouders wezenlijke dingen. Ken Robinson wees op het omgekeerde verband tussen beschikbare vierkante meters per kind en de diagnose ADHD. Ook in Nederland is die negatieve correlatie aangetoond.

Ook in de gezondheidszorg wordt veel gemonetariseerd. Naast dat elke handeling wordt verrekend, is er ook een verdienmodel met immunisatie. Wat kinderen vroeger gratis bereikten via het doormaken van kinderziekten, wordt nu een verdienmodel. Op individueel vlak valt te begrijpen dat ouders bang zijn voor ziekte en overlijden van hun kind. Vanuit de mens als soort gezien is het voor sommige ziekten beter als veel kinderen ze wel krijgen, en vanuit zichzelf een sterk immuunsysteem opbouwen (met hun genen aan volgende generaties doorgeven). De kans is groot dat deze kinderen tijdens de rest van hun leven ook minder medicijnen nodig zullen hebben. Dat is echter geen goed verdienmodel voor de farmaceutische industrie. De secundaire schade aan de gezondheid van de kinderen die ‘kunstmatig’ in leven worden gehouden wordt op zich weer een verdienmodel. Dit is te zien als een metafoor van vervreemding.
Het zou dus een win-win voor de mensheid zijn als we, met behoud van de opgedane medische kennis, onze kinderen weer zouden helpen een sterk immuunsysteem op te bouwen. Het zou ook de gemeenschap enorm veel geld schelen en we zouden de negatieve spiraal van ongezonde kinderen en hogere ziektekosten kunnen terugdraaien. Dit zou dan deel zijn van de omdraaiing van het verdienmodel.

Ook in andere opzichten wordt het lichaam gemonetariseerd. Door streng geformuleerde en gepropageerde schoonheidsidealen leren jonge adolescente meiden al vroeg sparen voor siliconen implantaten, schaamlipcorrecties, botox of lip-fillers. De jonge mannen komen daar snel achteraan met haarimplantaten en soms ook siliconen ter vervanging van spierballen.

Ook de toenemende aandacht voor de mogelijkheid om ons lichaam los te koppelen van onze biologische sekse, heeft een heel nieuwe, winstgevende industrie opgetuigd.

De geestelijke leegte is een voorwaarde voor onvrede en hebzucht. Via de reclame en de mode wordt bijvoorbeeld onvrede aangewakkerd: heb je wel de juiste kleding? Wat is de laatste mode in de elektronica? Heb je al de nieuwste telefoon, de nieuwste headphones, de nieuwste AR-bril? Het hebben van bepaalde spullen wordt als eis gesteld om ‘erbij’ te horen. Aan de ene kant wordt aan ons gevoel van natuurlijke verbinding gemorreld, waarna sterk wordt gekapitaliseerd op kunstmatige verbondenheid op basis van materiële goederen.

De narcistische leegte ten gevolge van al het bovenstaande wordt op zich weer een verdienmodel. Het gebruik van antidepressiva, cocaïne en mood-enhancers wordt een extra dienst in de markt.

William Strauss en Neil Howe beschrijven dat elke maatschappij na een grote oorlog of ramp door vier stadia gaat die ze ‘turnings’ noemen, of een soort sociaal-economisch seizoen dat per generatie wisselt. Het is de eerder genoemde cyclus van

Bad times create strong men
Strong men create good times
Good times create weak men
Weak men create bad times

Volgens deze auteurs bevindt de westerse mens zich nu in de ‘fourth turning’ na de tweede wereldoorlog. We zijn vervreemd geraakt van de basisprincipes van hard werken, zinvol bijdragen en de waarden die een gemeenschap sterk en hecht maken. In plaats daarvan hebben we ons teruggetrokken in het isolement en de waan van sociale media. We zijn verzwakt en vinden dat we verzorgd moeten worden door een machtige staat. We zien dit terug in de manier waarop we ons collectief hebben laten opsluiten tijdens de corona crisis en dat we toestonden dat de economie werd opgeblazen met schijnbaar gratis geld. In plaats van te vertrouwen op de eigen weerstand heeft een groot deel van de bevolking er mee ingestemd om ‘gratis’ vaccins te ontvangen. Uiteraard zijn deze niet gratis, maar hebben enkele bedrijven er miljarden mee verdiend, geld dat via onder andere belasting en onteigening uiteindelijk door de bevolking wordt betaald.

Narcistische problematiek kun je dus alleen begrijpen als je ook inzicht hebt in het tijdsbeeld. Het probleem van narcisme is weliswaar van alle tijden, maar dat deze momenteel epidemische proporties aanneemt, is verbonden met allerlei andere aspecten in onze maatschappij. Na hierboven alle macro-economische oorzaken te hebben beschreven, komen we dan nu bij de pedagogische oorzaken (die dus direct in het verlengde van de sociaal-economische factoren liggen). De vraag is: Wat is de rol van de opvoeders bij narcistische problematiek?

Centraal hierbij staat het onvermogen van opvoeders om oprechte aandacht op te brengen voor hun kind. In plaats daarvan zien ze hun kind als een verlengstuk van zichzelf, van het verhaal dat ze over hun eigen leven willen vertellen. Het kind past in hun plaatje, hun imago, of er is een groot (vaak onbewust) verlangen om via het kind een leegte op te vullen.

Allereerst is er het algemene onvermogen om warme belangstelling voor het kind op te brengen. Het kind wordt dan emotioneel verwaarloosd. Soms worden ter compensatie veel cadeautjes gegeven of dure kleren gekocht. De boodschap is dan: kijk wat je allemaal krijgt, je mag niet ongelukkig zijn. En daarmee ontstaat de eerste narcistische splitsing in de ziel: het kind gaat zich gelukkig gedragen en maskeert zijn onvrede. Of het gaat zich ongelukkig gedragen, maar doet dat op zo’n overdreven manier, dat de ouders kunnen zeggen: ‘Wat een ondankbaar kind’. Het narcisme bestaat dan uit twee componenten: de emotionele leegte van het weinig echte warmte ontvangen en de onechtheid die ontstaat door de opgelegde ontkenning van de realiteit. Het kind kan zich dankbaar en blij gaan gedragen omdat het de druk van de ouders voelt. Hier ontstaat ook een gevoel van ‘recht hebben op compensatie’ als dank voor het geleverde toneelspel (waar het kind zelf in gelooft). En hier ontstaat de kern van het proces van gaslighting. Het kind wordt immers zelf ‘gegaslight’ in het geloven dat het gelukkig is.

Verwant aan het kind emotioneel verwaarlozen is het kind emotioneel grenzeloos laten worden. Dit zijn de ouders die graag een kind hebben dat een groter zelfvertrouwen heeft dan zijzelf. Ze geven het kind overal zijn zin in, omdat ze denken dat het kind zelfvertrouwen ontwikkelt als het nooit ergens onzeker over hoeft te zijn (of mag zijn). Ze zijn onvoldoende in staat zijn om grenzen aan te brengen waar het kind van kan leren. Deze ouders willen liever de vriend zijn van hun kind dan de opvoeder of ze zijn zelf te grenzeloos, te moe, te depressief om de zware taak van het opvoeden aan te gaan.

We zien dit vermijden van de opvoeding-inspanning ook bij ouders die hun kinderen te makkelijk en excessief belonen voor hun prestaties. Het ego van het kind raakt dan onbegrensd door de beloning, maar het kind voelt ergens wel dat het niet realistisch is. Toch wil het de bevrediging niet kwijtraken die het ontleent aan ‘je zin krijgen’ of ‘prijzen winnen’. De ouders zijn dan niet opgewassen tegen de dwang van hun kind om dit patroon te blijven voeden. Dit voorspelt een lastige relatievorming als het kind eenmaal volwassen is. Hij of zij verwacht dan te veel applaus, terwijl onder de zelfverzekerde persona juist veel onzekerheid zit. Dit moet dan weer gecompenseerd worden met veel applaus. En dit applaus (of andere behoeftebevrediging) wordt afgedwongen vanuit een gevoel: ‘ik heb hier recht op’.

Ten vierde is er de parentificatie-variant. Als de ouders zelf ook veel tekort zijn gekomen, kunnen ze van hun kind een partner of zelfs een ouder maken. Je zou dit ‘narcistische verlenging’ kunnen noemen. Het kind is een verlengstuk van de ouders. Ze misbruiken de aangeboren empathie van het kind om hun behoefte aan een luisterend oor te bevredigen. Het kind krijgt dan te horen dat het zo goed kan luisteren en dat het al zo volwassen is. Daarmee begint de problematiek, omdat het kind een stuk kinderlijkheid moet offeren en dus een vals zelfbeeld krijgt. In de volwassenheid kan dit een grote ambivalentie geven ten opzichte van een afhankelijke partner. Enerzijds wordt er identiteit ontleend aan het ‘zorgen voor’ de partner, anderzijds wekt deze de woede die stamt uit het misbruikt zijn als kind.

De vijfde variant is de veeleisende narcistische ouder. Dit is een andere vorm van ‘narcistische verlenging’ waarbij het kind een te weinig aan behaald succes door de ouder, zoals een niet gelukte carrière, moet goedmaken. Er is soms sprake van een combinatie van armoede en verlangen van de ouder naar succes. Ook hier misbruiken de ouders het kind om de eigen behoeften te vervullen. Kinderen worden dan te jong en te dwangmatig gestimuleerd om ergens in uit te blinken. Dit kan zijn als artiest, met hun uiterlijke schoonheid of in een baan met veel status. Ze worden te vroeg geïntroduceerd in de wereld van de volwassenen en verliezen hierdoor een deel van hun eigen kindertijd.
In de volwassenheid kan dit langdurige misbruik of zelfs mishandeling tot tijdelijk succes leiden, vaak gevolgd door zware depressie of tot zelfdestructie. De veeleisende, verwijtende, minachtende opvoeder is dan verinnerlijkt door enerzijds het succes (nooit genoeg) en anderzijds de leegte.

De zesde variant is de ouder die zelf bewonderd wil worden. Het kind wordt dan gebruikt om deel van het bewonderende publiek te zijn. Als de ouder daadwerkelijk bekend is, wordt het kind misbruikt om te delen in de roem of in elk geval de roem te versterken. Als het kind daar bezwaar tegen maakt (hoewel dat erg moeilijk is), krijgt het te horen hoeveel geluk het heeft om bij zulke succesvolle ouders te zijn geboren. Als het kind eenmaal opgroeit, moet het als volwassene een innerlijke balans vinden tussen de waardering van de ouders en het verdriet over het zelf tekort gekomen zijn.
Een variatie hierop is het onbegrepen genie als ouder. Hier eist de opvoeder het begrip van het kind dat deze niet van de wereld heeft ontvangen. Er ontstaat dan de coverte vorm van narcisme bij het kind: via bewondering deel hebben aan grootheid. Vaak worden deze kinderen zwaar emotioneel verwaarloosd. In een gunstig geval ontvangen ze liefde van hun oppas of familieleden van de ouders.
In de volwassenheid moeten deze mensen hard werken aan het filteren van de werkelijkheid. Hoe hoog begaafd was hun ouder echt? Hoe hoogbegaafd zijn ze zelf en wat staat hun erkenning in de weg? En zou die erkenning ook werkelijk rust brengen?

De zevende factor die kan bijdragen aan de ontwikkeling van narcistische problematiek bij het kind vatten we samen onder de noemer ‘Münchhausen by proxy syndroom’. Het is het psychiatrisch ziektebeeld van een ouder die suggereert (of soms veroorzaakt) dat het kind ziek is en dan via het kind aandacht van de medische wereld zoekt. Dit syndroom zelf komt in zijn pure vorm niet zo vaak voor, maar we zien het nu wel epidemisch in de neiging om kinderen al jong allerlei problemen met de eigen genderidentiteit op te dringen. Ook hier raakt het kind vervreemd van de eigen behoeften en zelfbeleving doordat de ouders (of de maatschappij) allerlei ‘lichaamsvreemde’ denkbeelden oplegt.

De laatste en meest grimmige varianten hebben te maken met fysiek en geestelijk misbruik. Het kind wordt dan gebruikt om de woede op uit te leven of zelfs om de ouder seksueel te bevredigen. Dit geeft bij het kind geladen narcistische problematiek omdat het enerzijds de boodschap krijgt niets waard te zijn en anderzijds enorme macht in het systeem krijgt.
Ook hier ontstaat dan een gevaarlijke mix van almacht (ik ben in staat geweest mijn ouder te bevredigen), woede (ik ben misbruikt), verdriet (ik ben mijn jeugd kwijt) en ‘entitlement’ (ik heb recht op compensatie).