Storytelling: de kunst en kunde van verhalen vertellen

Forrest Gump in Forrest Gump (1994): ‘I don’t know if Momma was right or if it’s Lieutenant Dan. I don’t know if we each have a destiny, or if we’re all just floating around accidental-like on a breeze, but I think maybe it’s both. Maybe both is happening at the same time.’

Elk verhaal houdt zich bezig met de vraag of er een voorbestemming bestaat of dat er voornamelijk betekenisloos toeval heerst. Dit uit zich in de vraag hoeveel controle de hoofdpersoon kan pakken over de stroom der gebeurtenissen. Heeft jouw hoofdrolspeler, jouw protagonist, intuïtie over wat er gaat gebeuren? Verpak je voorspellende symbolen of dromen in het verhaal? Of laat je de protagonist een serie onsamenhangende gebeurtenissen ondergaan in een onverschillig universum?
Niet alleen inhoudelijk is het spanningsveld Chaos-Orde van groot belang. Ook met betrekking tot de verhaalstructuur moet je als storyteller besluiten hoeveel vorm je aanbrengt. Een goed verhaal bouwt, net als een goed muziekstuk, op zijn minst enkele terugkerende patronen in, al was het maar om de lezer, luisteraar of kijker enig houvast te bieden. Maar een te strak geconstrueerd verhaal voelt weer te gekunsteld.
Een belangrijk ingrediënt in elk verhaal is de zogenaamde ‘beat’. In de theorie van storytelling verwijzen ‘beats’ naar de kleinste eenheden van actie of emotionele verandering in een verhaal. Een beat markeert een specifiek moment waarop iets gebeurt dat de voortgang van het verhaal beïnvloedt of de dynamiek tussen personages verandert. Het is een bouwsteen van de plot die zorgt voor een vloeiende ontwikkeling van het verhaal. Kenmerken van beats:

1. Actie of emotionele verandering: Een beat kan een fysieke gebeurtenis zijn (zoals een handeling van een personage) of een interne emotionele verschuiving.
2. Kleine verhaal-eenheden: Beats vormen de basis voor grotere verhaalelementen, zoals scènes en sequenties, en verlenen een verhaal structuur, ritme en tempo. 
3. Verandering: Elke beat zorgt voor een kleine verandering, zoals nieuwe informatie, een beslissing of een conflict, die het verhaal vooruit helpt. Te weinig beats en het verhaal is te saai, te veel beats en het verhaal wordt als te onsamenhangend ervaren.

Er zijn verschillende soorten beats. Er zijn actie-beats (fysieke gebeurtenissen of handelingen van personages die het verhaal voortstuwen), reactie-beats (emotionele reacties of beslissingen die volgen op een actie en het verloop van het verhaal beïnvloeden), en dramatische beats (momenten van spanning, conflict of onthulling die de emotionele inzet verhogen). In het geheel helpen beats om een verhaal dynamisch en interessant te houden, door voldoende beweging en verandering te creëren, zowel op het niveau van de plot als op dat van karakterontwikkeling.

Morpheus in The Matrix (1999): ‘Everything begins with choice.’

Een tweede spanningsveld dat goed moet worden gehanteerd bij storytelling is de vraag wie neemt welke initiatieven en wat zijn daarvan de gevolgen? Dit sluit logisch aan bij het vorige spanningsveld tussen Chaos en Orde. Immers, we willen niet alleen weten in welke mate het leven geordend is, maar ook of ons handelen gevolgen heeft en op welke termijn. Een bekende variatie is dat de hoofdpersoon getroffen wordt door een noodlot en dan langzaam maar zeker ontdekt dat dat noodlot iets te maken heeft met zijn of haar eigen opdracht in het leven. De hoofdpersoon verandert dan langzaam van willoos slachtoffer naar verantwoordelijke mede-eigenaar van het verhaal.
Een aansprekende toepassing van dit Oorzaak-Gevolg spanningsveld is de vertraagde consequentie. De hoofdpersoon doet iets aan het begin van het verhaal dat verderop onverwachte gevolgen heeft. Dit sluit aan bij de belangrijke vraag of de mens onderhevig is aan de wetten van het Karma of een straffende en belonende god. De vertraagde consequentie geeft de mens de mogelijkheid tot vrijheid. Als we direct zouden worden beloond of gestraft voor onze besluiten, zouden we te zeer geconditioneerd zijn om vrij te kiezen.
Ook in de bekende film The Matrix gaat het continu om de vraag of de hoofdpersoon Neo vrij is tot handelen of dat hij gewoon een programmering volgt. Ook hier speelt het belang van een balans of een verzoening tussen Oorzaak en Gevolg. Te veel ‘Oorzaak’ suggereert een soort almacht bij de hoofdpersoon, te veel ‘Gevolg’ maakt van de hoofdpersoon een soort speelbal.

Dom Cobb in Inception (2010): ‘An idea is like a virus. Resilient. Highly contagious. The smallest seed of an idea can grow. It can grow to define, or destroy you.’

De spanning tussen Opbouw en Afbraak gaat over de mate waarin de hoofdpersoon lijdt. Een gezellig familieverhaal beperkt de hoeveelheid leed tot bijvoorbeeld een zielige hond die wordt geadopteerd, een film noir daarentegen benadrukt de zwaarte (zwartheid) van het bestaan. Dit hangt af van de doelgroep voor wie het verhaal wordt geschreven en hun emotionele draagkracht. Een goed verhaal heeft vaak een pijnlijk dieptepunt, waarna het publiek ‘verlost’ wordt door de katharsis en de redding. Voor sommige culturen is een dergelijke ‘Hollywood ending’ erg onaannemelijk. Met name Russische en Chinese verhalen kunnen met alle gemak in mineur eindigen.
Dit verschil tussen majeur en mineur vertelt natuurlijk ook veel over de aard of de keus van de storyteller. Met een majeure toon kun je de pijnlijkste gebeurtenissen beschrijven zonder dat het publiek zich overbelast voelt, terwijl andersom je door de toon alleen al een klein incident onverdragelijk kunt maken.
Een derde verschijning van dit thema is de karakterontwikkeling van de protagonist. Hij of zij kan cynisch beginnen (Afbrekend) en dan langzaam maar zeker meer hoop en harmonie vinden (Opbouwend), zoals in Groundhog Day. Deze film gaat over een cynische verslaggever die dezelfde dag keer op keer moet meemaken totdat hij zijn cynisme en onderliggende narcistische depressie heeft overwonnen. Maar het kan ook een omgekeerde ‘character arc’ zijn. Dan begint de hoofdpersoon vanuit harmonie (Opbouw) en eindigt gehavend, maar met belangrijke inzichten (Afbraak). In zijn belangrijke boek ‘Story: Substance, Structure, Style and the Principles of Screenwriting’ beschrijft Robert McKee de spanning tussen Denial (onbewuste ontkenning, om harmonieus en Opbouwend te kunnen zijn) in de beginfase en Negation (bewust liegen) aan het eind van het verhaal. De protagonist is dan deel van de menselijke soort geworden door een bewust gekozen, duistere daad die de laatste illusie omtrent het eigen zelf laat verdwijnen (Afbraak).

The Ancient One in Doctor Strange (2016): ‘We never lose our demons, Mordo. We only learn to live above them.’

De spanning tussen Divergentie en Convergentie bepaalt onder meer hoeveel humor (Divergentie) tegenover hoeveel ernst (Convergentie) er in het verhaal zit. Ook in zeer ernstige verhalen is humor nodig (comic relief) en in veel komedies worden zeer rake dingen gezegd. Vaak is dat de kern van een komedie: ernstige onderwerpen bespreekbaar maken door ze te overdrijven.

Bij het ontwerpen van de structuur moet je als storyteller besluiten hoeveel verhaallijnen je gaat gebruiken (Divergentie) en of en, zo ja, hoe je ze gaandeweg laat samenkomen (Convergentie).

Een derde factor in dit spanningsveld is dat je moet besluiten hoe complex en ambivalent (Divergentie) de karakters wilt laten zijn of hoe eenduidig (Convergentie). Een mooie verzoening tussen deze tegenstelling is wanneer je tijdens het verhaal de personages een zogenaamde ‘character arc’ laat doormaken waarin ze enkele van hun ambivalenties weten te overwinnen. Ook hier kan een omgekeerde volgorde goed werken: je kunt personages eenvoudig laten beginnen en dan gaandeweg helpen ontdekken dat ze veel complexer zijn dan ze van zichzelf dachten.
Een ander vruchtbaar gebruik van het spanningsveld is om de bijrollen in het verhaal stuk voor stuk meningen te laten verkondigen die de hoofdpersoon allemaal ook heeft. Je ziet dat in bijna alle klassieke drama’s, bijvoorbeeld in Hamlet, maar ook vaak in komedies. Een extreme vorm van deze techniek zien we in de film Mr. Robot waarin we getuige zijn van de vele stemmen in het hoofd van de protagonist. De komische variant is bijvoorbeeld Scrubs waarin de hoofdpersoon bezocht wordt door zijn engelen en demonen. Een half komische tussenvorm is The United States of Tara waarin de protagonist lijdt aan een dissociatieve identiteitsstoornis.

De laatste, maar zeker niet onbelangrijke toepassing in de spanningsboog van het verhaal is om de protagonist een masker te laten opdoen (Divergentie) en dan aan het eind van de film het masker af te laten zetten en voor de eigen waarheid te gaan staan (Convergentie). Ditzelfde principe zien we in het principe van een achtervolging, the chase, waarin aan het eind van het verhaal alle verhaallijnen convergeren.

Valerie’s letter in V for Vendetta (2005)’Our integrity sells for so little, but it’s all we really have. It is the very last inch of us… but within that inch, we are free.’

Het spanningsveld tussen Materie en Geest vormt een belangrijke as van het verhaal. Materie betreft de concrete, rationele handelingen en de aanwijsbare, meetbare gebeurtenissen in een verhaal. En Geest gaat over de emotionele, principiële, morele en religieuze waarde die we aan die gebeurtenissen toekennen. Hoe betekenis-geladen wil je als storyteller je verhaal maken? Hoeveel verborgen boodschappen wil je meegeven? Of wil je meer een neutraal soort documentaire brengen?
In de opbouw van het verhaal gaat het vaak om de spanning tussen behoud van het eigen lijf (prudentia) versus behoud van de eigen ziel (justitia). In veel heldenverhalen zien we in de eerste helft nog dat de protagonist vecht voor lijfsbehoud en dan in de tweede helft, vlak bij de ontknoping, een offer brengt dat zijn lijf in gevaar brengt, maar zijn geweten redt. Een bekende variant is die van de meedogenloze zakenman of zakenvrouw die aan het eind van het verhaal toch het eigen geweten volgt, zoals in de film Miss Sloane die gaat over de spanning tussen ambitie en geweten.
Verder werkt dit spanningsveld ook door in de sfeer van het verhaal: speelt het zich in de harde wereld af (zakenwereld, politiek, misdaad) of meer in de gevoelswereld (familie, sport, romantiek, mystiek). Het is natuurlijk heel effectief als je ‘crossovers’ maakt: zakelijkheid in de geestelijke verhalen en vice versa.

Tony Stark in Iron Man (2008): ‘I shouldn’t be alive… unless it was for a reason. I’m not crazy, Pepper. I just finally know what I have to do. And I know in my heart that it’s right.’

Het zesde spanningsveld gaat om de vraag waar in het verhaal het zwaartepunt wordt gelegd. Dat begint al met de verteltrant. Vanuit het principe van Centrum is het vaak een vertelling in de ik-vorm. Vanuit het principe van Omgeving wordt de protagonist vanuit andere personen beschreven. Of het verhaal beschrijft de ontwikkeling van een groep.
Inhoudelijk gaat het in westerse verhalen vaak over de held die eerst te egocentrisch is en dan via schade en schande beseft dat er een groter belang is. Dit is de transformatie vanuit een individualistische cultuur naar verlicht eigenbelang. In collectivistische culturen gaat het geregeld om de omgekeerde ontwikkeling: een te dienstbare protagonist leert stap voor stap meer voor zichzelf opkomen. Natuurlijk speelt deze spanning tussen Centrum en Omgeving zich ook op persoonlijk niveau af. Bijvoorbeeld in de film English Vinglish lukt het een submissieve huisvrouw, die thuis koekjes bakt om te verkopen, gaandeweg te beseffen dat ze wordt gewaardeerd.
Een inhoudelijke variant is die van de egocentrische koning(in) die door een revelatie tot inkeer komt en meer voor anderen gaat zorgen. Vaak zie je dan het gebruik van het warme hart als metafoor voor het centrum dat de omgeving dient.

Louise Banks in Arrival (2016)’But now I’m not so sure I believe in beginnings and endings. There are days that define your story beyond your life. Like the day they arrived.’
We hebben nu zes spanningsvelden beschreven die zowel inhoudelijk als structureel toepassingen kennen. Het zevende spanningsveld (we spreken ook wel van ‘zes plus één’, omdat dit spanningsveld wezenlijk anders is) gaat over de manier waarop het verhaal met de tijd omgaat.
Sequentieel betekent lineair en volgtijdelijk: je begint het verhaal bij het begin en vertelt de gebeurtenissen in historische volgorde. Synchroon betekent dat je het verhaal in één oogopslag presenteert, bijvoorbeeld in een schilderij of een foto. Wel zijn er Synchrone verteltrants waarbij je parallelle verhalen vertelt. Dit kan in split screen vertellingen in films. Een afgezwakte variant is het snel heen en weer gaan tussen de verhaallijnen. Dit heet cross cutting.
Er bestaan ook mengvormen, zoals het verhaal beginnen met het einde of telkens flashbacks inlassen.

De proloog is de fase waarin het verhaal begint, vaak zonder dat we nog weten waar het over zal gaan. Het onderbewuste speelt hier een grote rol, en er is een gevoel van onrust en onduidelijkheid. Deze fase staat symbool voor de onbewuste voorbereiding op het avontuur. De hoofdpersoon is nog niet op de hoogte van wat komen gaat, maar er is al een onzichtbare beweging in de richting van verandering.
Het onderliggende principe is Chaos, waar alles uit wordt geboren en naar zal terugkeren.
De vroege lente als beeld kan worden begrepen als de kiemen die zich nog onder de grond bevinden, maar al wel in beweging komen.
Het astrologische beeld van Vissen is vooral van betekenis vanwege de chaotische veelheid van vissen in scholen, maar ook het cyclische aspect van bijvoorbeeld het leven van de zalm die steeds terugkeert naar zijn geboortegrond om daar te kunnen paren, eitjes te leggen en te sterven. De associatie met de vroege lente is het beeld dat onder de (oceaan)oppervlakte nieuw leven sluimert, zoals een embryo het vissenstadium doormaakt en sluimert.

De dagen worden langer en het licht wint aan kracht. In deze fase krijgt de protagonist een impuls om op reis te gaan.
Het onderliggende principe is Oorzaak, en de hoofdpersoon wordt uitgedaagd om actie te ondernemen en het veilige, bekende los te laten.
Het beeld van Ram moet hier worden gezien als de botsende geboortekracht. Het is het archetype van de ontspruitende gewassen die door de aardkorst naar buiten breken.

De protagonist ervaart weerstand tegen de veranderingen die hem of haar te wachten staan. Net zoals de natuur zich in het voorjaar klaarmaakt voor groei, moet kracht worden opgebouwd om door te zetten.
Het principe van Opbouw is hier van toepassing, waarbij de protagonist wilskracht verzamelt.
Het beeld van Stier moet hier begrepen worden als de doorzetter, het dier dat weerbarstig gras kan omzetten in rijke eiwitten en spierkracht. Het is het beeld van de groene weide waar de stier zijn herkauwende, transformatieve werk doet.

In deze fase ontmoet de protagonist een mentor of gids die essentiële kennis en hulpmiddelen biedt. De protagonist krijgt een nieuwe blik op de werkelijkheid en zichzelf, waardoor de bereidheid toeneemt om het avontuur aan te gaan. In sommige gevallen vindt deze verandering plaats door inzichten die de protagonist zelf ontdekt.
Het onderliggende principe is Divergentie, waarbij de held keuzes en nieuwe inzichten verkent.
Het beeld van Tweelingen moet hier begrepen worden als het veelzijdige, zich aan de ander spiegelende. In het jaarverloop is het de rijke kleurenpracht van verschillende bloesems.

De protagonist bereikt een kritieke fase waarin hij of zij wordt getest en moet bewijzen waardig te zijn om verder te gaan. Dit is het moment waarop een beproeving moet worden doorstaan om toegang te krijgen tot de ‘speciale wereld’.
Het onderliggende principe is Materie, waarin concrete resultaten van eerdere inspanningen zichtbaar worden.
Het beeld van Kreeft roept verschillende associaties op. Allereerst is de kreeft een dier met een exoskelet. Het is het beeld van de gepantserde buitenkant met de zwakke binnenkant, zoals Darth Vader in Star Wars. Verder is de kreeft een sterk hiërarchisch gevoelig wezen en materialistisch in de zin van alle apparaten die hij gebruikt aan zijn verschillende soorten scharen en klauwen. De associatie met de beginnende zomer is natuurlijk ‘zo rood als een kreeft’.

De protagonist denkt dat het ergste voorbij is en begint te genieten van het succes. De zomer staat op haar hoogtepunt, en de hoofdpersoon voelt zich onoverwinnelijk. Maar vaak is dit de fase van overmoed. Het principe van Centrum speelt een belangrijke rol: de protagonist staat in het middelpunt van de aandacht, maar is nog kwetsbaar voor fouten.
Het beeld van Leeuw verwijst naar de expressiviteit van de brul, maar ook het symbool van de koning der dieren. Ook zijn de manen van het mannetje vaak geassocieerd met de stralen van de zon. De associatie met het jaargetijde is dat we ons ‘hartje zomer’ de koning te rijk voelen.

De zomer loopt ten einde en de protagonist begint de realiteit onder ogen te zien. De voorbereidingen voor de tweede helft van de reis – door de onderwereld van nacht en winter – beginnen.
Het onderliggende principe is Orde, waarin de chaos van het begin getemd moet worden.
Het beeld van Maagd kan worden begrepen als het belang van de vrouw om zorgvuldig te kiezen voor welke man haar mag bevruchten. Als zodanig is het een vrouwelijk archetype en in sommige versies van de reis van de held heet deze fase ‘Approach of the inmost cave’ of ‘Meeting the Goddess’. Maar voor iedereen geldt het belang van een bewuste toepassing van intuïtie, betrouwbaarheid en geordende oplettendheid. Het verband met het jaargetijde uit zich in het attribuut van Maagd: de rijpe korenaar. Het timen en plannen betreft hier de vraag: wanneer kan en moet er geoogst worden?

De protagonist wordt geconfronteerd met de gevolgen van eerdere daden. De kansen lijken te keren en er is niets aan te doen.
Het onderliggende principe is Gevolg. De protagonist begint te begrijpen dat er onvermijdelijke consequenties zijn voor keuzes en handelingen. Dit is een belangrijk keerpunt in het verhaal, waarbij de protagonist de balans moet zien te herstellen.
Het beeld van Weegschaal verwijst naar het enige onbezielde archetype in de beeldenreeks. Het is een passief instrument dat het best werkt als het zelf geen enkele invloed op het weegproces uitoefent. Het is het symbool van het bewogen worden. In het jaarverloop is dit het moment van de herfst-equinox, wanneer de dagen korter worden dan de nachten. We weten dat het komt, maar we worden toch altijd verrast door de optrekkende kou en de verrassende herfststormen. ‘Wer jetzt kein Haus hat, baut sich keines mehr’ (wie nu nog geen huis heeft, bouwt er zich geen meer), schrijft Reiner Maria Rilke in zijn gedicht ‘Herbsttag’. De omslag is dus oppervlakkig gezien een omslag in het weer, en in de diepte een verandering van de toon van het verhaal. Het gaat nu grimmig worden..

In deze fase bereikt het verhaal zijn dieptepunt. De protagonist wordt geconfronteerd met verlies, verraad of een diepe crisis en moet pijnlijke analyses maken van wat er mis is gegaan.
Het onderliggende principe van Afbraak komt hier naar voren, waarbij de held geconfronteerd wordt met de donkere kanten van de menselijke ervaring. Dit is de fase van de ‘dark night of the soul’.

Het beeld van Schorpioen staat symbool voor scherpte, lichtschuwheid en doden. Het gezegde: ‘Venenum est in cauda’ (het gif zit in de staart) verwijst naar het principe dat de pijnlijke wending vaak pas aan het eind van een interactie verschijnt. In het jaarverloop gaat het om de slachtmaand november. De dieren zijn goed gevoed en vetgemest en worden geslacht, ook om als voedsel te dienen in de donkeren maanden. Daarmee is Schorpioen als symbool zowel negatief (door- en afbraak) als positief (inzicht en rijkdom) geladen.

Ondanks de crisis begint de protagonist een lichtpuntje te zien. Er is hoop, en de protagonist vindt focus en richting. Vaak is er sprake van een ‘return of the mentor’. De protagonist herinnert zich de belangrijkste les van de mentor en past deze les toe om uit de crisis te geraken. Vaak begint nu de laatste ‘chase’, de achtervolging die gaat leiden tot de ontknoping.
Het onderliggende principe is Convergentie: de protagonist maakt keuzes die leiden naar een oplossing en een weg uit de duisternis.
Het beeld van Boogschutter past goed bij deze fase van het verhaal. Het gaat nu om doelgericht werken om uit de onderwereld te komen. In het jaargetijde zijn dit de donkere dagen voor Kerst. Het aansteken van een kaars in een donkere ruimte symboliseert de hoop dat het licht weer gaat terugkeren.

De protagonist gaat door de ultieme beproeving. Dit is het moment van dood en wederopstanding, waarin de protagonist wordt getransformeerd tot held. Dit is de ultieme ‘test of character’. De visie die in de vorige fase (opnieuw) is gevonden, wordt nu beproefd. Gaat de held staan voor de eigen principes? Het is een manifestatie van moed die vaak alleen kan worden opgebracht als de protagonist ten diepste overtuigd is van het belang van iets dat groter is dan hij of zij zelf. Dat stimuleert bij de held de kracht om offers te brengen.
Het onderliggende principe is Geest, en de held begrijpt nu dat het fysiek ondergeschikt is aan de spirituele groei.
Het beeld van Steenbok staat voor het trotseren van eenzame hoogte. De steenbok staat voor het wintersolstitium: het moment waarop de zon even stil lijkt te staan en dan begint terug te keren. Dit is de verticale psychologie van stijgen en dalen. Het klimmen van de steenbok wordt ook vaak geassocieerd met de heremiet, de kluizenaar. En het is bijzonder dat ook de tegenpool Kreeft een variant heeft die Heremiet heet.Tijdens de winterzonnewende kijken we terug op het jaar en formuleren goede voornemens voor het komende jaar. We worden een klein beetje herboren.

De held keert terug naar de gewone wereld en verrijkt deze met zijn of haar wijsheid en kracht.
Het onderliggende principe is Omgeving: de held deelt de verworven kennis met de gemeenschap en wordt een dienaar van het grotere geheel.
Het beeld van Waterman symboliseert het schenkende principe. In veel oude afbeeldingen zien we hoe de karaf van de schenker wordt gevuld door dezelfde stroom waarin geschonken wordt. Dit symboliseert hoe het helpen van medemensen een vervullende bezigheid kan zijn. Het past als archetype bij het eind van de reis, in de zin dat de vruchten van de reis worden geschonken. Voor een deel zijn dat de goede voornemens, maar letterlijk is het vaak het gevoel van een nieuwe wereld bij de eerste sneeuw.
Het is de moraal van het verhaal. Vaak komt dan de epiloog die eigenlijk ook een voorbereiding is op een nieuwe ronde. Het verhaal is nooit af, ook de storytelling gaat almaar door..