Zwermleiderschap

Bestaat er iets als zwerm-leiderschap?

Zeven principes om te sturen vanuit de big picture

(Met zeven video’s ter illustratie)

De ‘zwerm’ is een prima metafoor om complexe, schijnbaar chaotische samenwerkingsprocessen te beschrijven. Je ziet zwermen in de fysieke wereld (vogels, vissen, savanne-kuddes, grote mensengroepen) en op het internet, bij sociale media als Twitter en bij grote collaboratieve projecten als de blockchain of wikipedia. In de transitie naar een duurzame manier van samenleven die we nu wereldwijd kunnen gaan maken, spelen zwermen een cruciale rol. Ook in de Double Healix opleidingen gaan we dieper in op de principes die we hieronder behandelen. Principes die mensen die de wereld positief willen bijsturen, helpen om onze invloed en transformatiekracht te vergroten.

Vaak hoor of lees je dat er bij een zwerm geen sprake meer is van leiderschap en dat we allemaal om de beurt aan de leiding gaan zoals bij de vlucht van de wilde ganzen. Toch volgt een zwerm wel degelijk regels. Wie invloed wil uitoefenen op grote chaotische ontwikkelingen doet er goed aan die te kennen. Een van die principes is dat een zwerm wel degelijk doelgericht is….

1. De meeste zwermen kennen een cyclus of zelfs een doel
Een zwerm dieren of mensen komt in beweging bij veranderende leefomstandigheden of een gemeenschappelijk doel. Soms is dat doel om door de veelheid en wendbaarheid verwarrend te kunnen zijn voor vijanden. Maar vaak gaat het om doelgerichte migratie, bijvoorbeeld als de leefomgeving uitgeput is geraakt. Op dit moment zijn we als mensheid aanbeland in een kritiek stadium: onze leefomgeving wordt bedreigd door onze manier van leven. Dat leidt bijvoorbeeld tot het uitzwermen van vluchtelingen met als doel het ontvluchten van een onleefbare omgeving. Dat komt door een combinatie van destructieve financiële belangen, ruggengraatloze politiek, economische omstandigheden, oorlog en/of klimaatveranderingen. Hekken neerzetten is een vorm van zwermcontrole, maar vraagt om veel investeringen en vaak is het onethisch, inhumaan gedrag.
Het bijzondere is dat als we uitzoomen, we kunnen ontdekken wat de verbanden tussen de verschillende zwermen zijn en concluderen dat we op onze planeet samenhangende zwermen vormen. We kunnen (nog?) niet uitzwermen naar een andere planeet, dus zullen we moeten zwermen naar een andere manier van leven.
Overal op de wereld worden nieuwe vormen van samenleven beproefd. De richting die we op gaan, hangt af van de voorbeelden die we elkaar kunnen bieden. Een aansprekend verhaal over hoe we als zwerm naar een meer rechtvaardige en meer solidaire manier van samenleven gaan, kan dan stroken met de technologische veranderingen die al gaande zijn (bijvoorbeeld het via internet delen van auto, huis, voedsel, zorg, onderwijs) en voor je het weet, bereikt een kleine zwerm de kritieke massa.
Een zwerm-ontwikkeling lijkt dus grillig en onstuurbaar, maar als je uitzoomt, kun je wel degelijk de ‘big picture’ zien. Dan blijkt de vloedgolf deel van een grotere deining. Een van die big picture-voorspellingen komt van de Russische econoom Kondratieff die met zijn grote-golven theorie een tachtig-jaars sinusgolf beschrijft. Ook Carlota Perez werkt intensief met dergelijke ‘lange golven’ ontwikkelingen. Met het Double Healix model kijken wij naar dergelijke cycli en dan is het opeens heel voorspelbaar dat tachtig jaar na Franklin D. Roosevelt’s New Deal nu ‘opeens’ een nieuwe socialistische democraat naar voren komt in de persoon van Bernie Sanders. Betekent deze strenge wetmatigheid van zwermbewegingen dat we niets hoeven te doen? Nee, de ultieme paradox is dat het onvermijdelijke zich alleen lijkt te voltrekken met onze (schijnbaar) vrijwillige inspanning. We komen daar straks uitgebreider op terug bij het behandelen van de spanning tussen ‘surfing’ enerzijds en ‘wave-making’ anderzijds.

2. Een zwerm kent strakke randvoorwaarden

Op één niveau lijkt het gedrag van een zwerm heel chaotisch en onvoorspelbaar, terwijl op een hoger niveau de ordening heel strak is. Deze geordende chaos maakt zwermen ook zo adembenemend mooi om naar te kijken. Hier een voorbeeld van het spanningsveld tussen een onvoorspelbare zwermbeweging en een strak geleide kudde.

Als je wilt bijdragen aan de vorming van een zwerm, hoef je maar te kijken naar de randvoorwaarden van Twitter. Strenge beperkingen op lengte, mogelijkheid van doortwitteren en inbouw van links, maken het tot een effectief zwerm-medium. De maatschappijvernieuwende zwermen hebben gemeenschappelijk dat ze strenge randvoorwaarden hebben: bijdragen aan een schonere wereld, meer compassie voor mens en dier, minder bezit en meer betekenis. In zijn lezing over Blessed Unrest geeft Paul Hawken een overzicht van bewegingen die met dergelijke randvoorwaarden actief zijn en dan blijkt het de grootste activistische beweging aller tijden te zijn.

3. Binnen de zwerm bestaan verschillende sturende functies

Malcolm Gladwell beschrijft (onder meer in The Tipping Point) verschillende sociale functies die van grote invloed zijn op massale veranderingsprocessen. Niet alleen de eenzame profeet is van belang, hij of zij heeft ook volgers nodig. Dit kunnen verschillende soorten spelers zijn; netwerkers (connectors), super-geïnformeerden (mavens) en verkopers (salesmen) bepalen mee of het initiatief tot zwerm uitgroeit.
Ook het Nederlandse Motivaction wijst erop dat er wereldwijd verschillende mentaliteitsgroepen zijn aan te wijzen die open staan voor maatschappij-verbetering. Ieder van deze groepen is een latente zwerm die in beweging kan komen mits ze worden aangesproken in hun eigen ‘taal’.

Meer blogs

Het filmpje dat een dergelijk proces van zwerm-vorming beschrijft: the dancing guy, heeft inmiddels zelf ook een kleine zwerm volgers geschapen en de zwerm heeft hem bekend gemaakt...

4. De kracht van schaalbaarheid, metafoor en morfogenese

Meer en meer beginnen we te (her)ontdekken wat in de chaostheorie wordt behandeld als de metafoor van de vlinder-wiekslag die elders op de wereld een orkaan veroorzaakt. Chaos en orde gaan hand in hand bij de schaalbaarheid. Daarom is het misschien de kunst om kleinschalig te werken en dan te ontdekken hoe jouw gedrag veel meer mensen en processen beïnvloedt dan je ooit kon voorstellen. Zie hiervoor dit korte voorbeeld (3:30 min) van Eric Berlow.

Andersom is het van net zo groot belang dat we leren zien in welke verhalen we gevangen zitten (met geld-creatie op basis van rente en schuld, externalisatie van kosten, de heiligheid van bezit, acceptatie dat staten het recht hebben om te doden, enzovoort) en dat er grote nieuwe verhalen denkbaar zijn die direct op ons dagelijks handelen van invloed zijn. Een stap verder en we komen bij de steeds meer aannemelijke hypothese dat we met onze gedachten wel degelijk de fysieke wereld kunnen beïnvloeden, of dat nieuwe gewoonten van een kleine groep een morfogenetisch veld kunnen scheppen waar de zwerm makkelijker in meekomt.

Het filmpje dat dit punt goed illustreert, komt van het onderzoek naar patronen in zeepbellen. Het blijkt dat deze – microscopisch – gefilmde bellen heel goed bruikbaar zijn om – macroscopisch – atmosferische processen te simuleren.

5. Wave-making is complementair met surfen op een grote golf

Een van de moeilijke opgaven voor meesturen in de zwerm is dat er drie processen tegelijk spelen:
1. Er is een grote golf gaande waarop je je in het beste geval als een ervaren surfer staande houdt

2. EN je bent (deel van) de golf

3. EN je kunt de golf bijsturen of zelfs op gang brengen.

Dit klinkt als een theoretisch of filosofisch hoogstandje, maar dit schakelen van perspectief is van vitaal belang. Het is net als met klagen over het weer: meestal moet je er wat van maken en is het een gegeven. Maar op andere momenten moet je je afvragen: in hoeverre bepaal ik het weer mee? Door mijn eigen consumptiepatroon en door de politiek die ik in stand houd?
Het gaat dus om de vraag hoe groot we onze ‘circle of influence’ zien. Bescheiden en/of wereldomvattend? Het is deze spanning tussen totale overgave aan de golf en de maakbaarheid van de golf zelf, die ons de juiste ‘zwerm-houding’ geeft. Je spant je in en je houdt er tegelijkertijd rekening mee dat je handelen:

  1. volledig voorspelbaar is omdat het deel uitmaakt van iets onstopbaars,
  2. én een daad van verantwoordelijkheid is waarmee jij als ‘enige’ de wereld kunt veranderen. 

Zwermleiderschap maakt je dus bescheiden EN ambitieus tegelijk omdat er op veel verschillende manieren onvoorspelbare chaos EN voorspelbare orde heersen.

6. Er bestaat een magische verhouding tussen genius en scenius

In het verlengde van de gelijktijdige ambitie en bescheidenheid, kunnen we stellen dat het collectief en de spreekbuis van dat collectief ook complementair zijn. Dat betekent dat de dancing guy net zozeer het product is van het onbewuste verlangen tot dansen van de first follower als dat de first follower bepaald wordt door de dancing guy. Brian Eno noemt dat de complementariteit van ‘genius’ en ‘scenius’. Met andere woorden: de zwerm genereert de leider net zozeer als de leider de zwerm genereert.

Als gewetensvol lid van een gemeenschap of zwerm ben je je er dus van bewust dat jij door de zwerm (of het noodlot of het toeval) gekozen bent om je rol te spelen. Naast bescheidenheid betekent dit dus ook dat je je bewust of onbewust leert bedienen van de collectieve intelligentie en de collectieve kracht.

7. Er bestaat een creatief spanningsveld tussen eigenbelang en groepsbelang

Vanuit de zwermtheorie is het goed aannemelijk te maken dat leden bereid zijn zich te offeren voor het geheel. Een voorbeeld is een prooidier dat zichzelf in gevaar brengt als het de anderen waarschuwt. Voor mensen geldt dit vermogen tot heroïsch offeren in extreme mate. Er zijn ontelbare gevallen bekend van mensen die hun eigen leven in gevaar brachten of zelfs offerden om anderen die ze niet eens kenden, te redden.

Deze spanning tussen eigenbelang en altruïsme wordt overstegen door het concept van mutualisme. Er zijn verscheidene voordelen aan het tot optimale bloei brengen van het individuele zwermlid opdat dit lid optimaal bijdraagt aan het geheel. En, om de cirkel rond te maken: juist dit zinvol bijdragen aan het grotere geheel is de bekronende ervaring van de individuele ontwikkeling. Verzoenen van de spanning tussen altruïsme en egocentrisme noemen we in het Double Healix model: collectividualisme. Het is het tot optimale ontwikkeling helpen komen van het individu opdat EN doordat het kan bijdragen aan het grotere geheel…

Bij Double Healix trainen we de deelnemers om te kijken naar the big picture. We helpen ze schakelen tussen niveaus van waarnemen en oefenen met het inclusieve EN-EN denken en het hanteren van creatieve spanningsvelden. Het gebruik van metaforen en het kennen van het grote verhaal van de wereld zijn onmisbare ingrediënten bij de transformatie naar een duurzame manier van leven, opvoeden, samenwerken en leidinggeven.
Als je geïnteresseerd bent, kom een keer kijken. Bijvoorbeeld bij Double Healix in a Day.

Menu